رضوان كالپوش

انواع کود شیمیایی

کودهای ازته

سولفات آمونیم

معایب: پایین بودن درصد مواد غذایی آن (که حمل و نقل آن را دچار مشکل می کند)، عدم امکان استفاده در سیستم آبیاری تحت فشار به علت گرفتگی نازل ها (ترکیب سولفات با یون کلسیم و تشکیل گچ) (ملکوتی، م. ج. 1378).

مزایا: کمتر از سایر کودهای ازته (نظیر نیترات آمونیم) از خاک شسته می شود، سولفات علاوه بر خاصیت اصلاح کنندگی خاک جدب گیاه هم می شود (ملکوتی، م. ج. 1378). سولفت آمونیم بهترین کود ازتی برای خاک های قلیایی و آهکی ایران شناخته شده است (چون هم اسیدزا است و هم دارای مقداری گوگرد به عنوان ماده غذایی است) (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).  

نیترات آمونیم

معایب: جاذب الرطوبه ای بودن، کلوخه ای شدن، خطر انفجار، (به هنگام انبار، نیترات آمونیم نباید در مجاورت مواد رو.غنی نگهداری شود. همچنین به دلیل جذب رطوبت، درب نایلونی کیسه ها باز نشود) (ملکوتی، م. ج. 1378).

مزایا: درصد تلفات تصعید (به صورت آمونیم) کمتر از اوره است (چون آنیون نگهدارنده آن (نیترات) قوی تر از کربنات (آنیون موجود در اوره است. ارجحیت مصرف برای درختان میوه: به دلیل دارا بودن دو یون قابل جذب (نیترات و آمونیم) بر مصرف اوره ترجیح داده می شود. در مراتع و دیمزارها مخصوصا در مناطق سردسیری، مصرف نیترات آمونیم بر اوره (در صورت تقسیط) ارحج است. نیترات آمونیم را نمی توان در شالیزارها استفاده نمود (به دلیل آبشویی سریع نیترات و عدم نیاز برنج به نیترات) تحت چنین شرایطی مصرف آمونیم ترجیح داد می شود (ملکوتی، م. ج. 1378). در کشت سبزی ها در مناطق سردسیر، مصرف نیترات آمونیم بر اوره (در صورت تقسیط) ارجح می باشد (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).

اوره: ارجحیت کود اوره بر سایر کودهای ازته را می توان در درصد ازت بیشتر، خاصیت خورندگی کمتر و اختلاط فیزیکی بهتر با کودهای فسفاته و پتاسیمی و مصرف آن در آب آبیاری دانست (ملکوتی، م. ج. 1378).

کودهای ازتی دیر حل: اوره فرم (ترکیب اوره و فرم آلدیید، حاوی 38 درصد ازت)، فلورانید، اوره با پوشش گوگردی (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).

اوره با پوشش گوگردی

مزایا: این کود برای زراعت های آبی به ویژه برنج مناسب است(علت: مقدار درصد ازت کود که پس از هفت روز غرق در آب بودن وارد فاز محلول می شود ((7-Day Dissolution Rate در حدود 20% است یعنی بعد از هفت روز در آب بودن، هنوز 80% از کود به صورت نامحلول است. پس از یک هفته معمولا سرعت آزاد شدن ازت در حدود یک تا دو درصد در روز می باشد (ملکوتی، م. ج. 1378).

فرایند تهیه اوره با پوشش گوگردی: گوگرد مذاب 150 درجه سانتیگراد از فاصله 20 سانتیمتری با فشار بر روی دانه های اوره که تا 75 درجه سانتیگراد گرم شده اند پاشیده شده و سپس کود با هوای سرد خنک شده و بسته بندی می شود (ملکوتی، م. ج. 1378).

مصرف کود ازته در خاک های شنی: هرچه بافت خاک سبک تر باشد باید بجای کودهای ازته از اوره با پوشش گوگردی و یا سایر کودهای کند رهاشونده استفاده و یا تعداد دفعات تقسیط آنها افزایش یابد (ملکوتی و همکاران. 1383).

مصرف نیتروژن در سبزیجات (تغذیه، کمبود، مواد آلی)

تغذیه: گیاهان همانطور که قادرند از راه ریشه نیتروژن مورد نیاز خود را جذب کنند از راه برگ نیز می توانند نیتروژن را به صورت آمونیم، نیترات و اوره جذب کنند. در سبزی هایی که عمر کوتاه و رشد سریع دارند مانند تربچه که سی روز از کاشت تا برداشت طول می کشد یک بار مصرف نیتروژن تکافوی نیاز گیاه را می نماید. در صورتی که در مورد فلفل که هشت ماه در زمین است و مرتب محصول می دهد چند بار مصرف کود ضرورت دارد. در نواحی مرطوب بهتر است ثلث یا ربع کود نیتروژنه را قبل از کاشت و مابقی را به صورت تقسیط مصرف شود. در سبزی هایی مثل فلفل، بادمجان، گوجه فرنگی و نظایر آن که در طول فصل رشد محصول می دهند، بهتر است کود سرک در دو یا سه نوبت مصرف شود. گیاهان کلسیم گریز یا گیاهانی که به خاک های اسیدی سازش یافته اند و گیاهانی که به پایین بودن پتانسیل اکسیداسیون و احیا خاک سازش یافته اند آمونیم را ترجیح می دهند. گیاهان کلسیم دوست یا گیاهانی که در خاک های قلیایی با پ هاش بهتر می رویند نیترات را بهتر مصرف می کنند. آمونیم بر خلاف نیترات، تنفس ریشه را افزایش می دهد. در مواقع گرم معمولا زیر خاک کردن کودهای نیتروژنه ضروری است چون حرارت هوا ممکن است باعث تلفات کود شود. شیره گیاهی اخذ شده از دمبرگ گیاه بهترین نمایه جهت تعیین وضعیت تغذیه ای نیتروژن گیاه است، چراکه نسبت به نوسانات تامین نیتروژن برای گیاه بسیار حساس تر از پهنک است. مقدار عناصر غذایی در گیاه حتی المکان می بایست در حد متوسط و یا حتی در نیمه بالاتر محدوده کفایت باشد، تحت این شرایط است که می توان اطمینان حاصل کرد که حتی در حضور تمام عواملی که منجر به ایجاد اختلال در گیاه می شود احتمال وجود دارد گیاهان با تمام عناصر غذایی مورد نیاز به حد کفایت تغذیه گردیده اند. برای توصیه کودی نیتروژن، دو روش تجزیه گیاه و آزمایش خاک مکمل یکدیگرند و بایستی با همدیگر استفاده شوند (سیلسپور و ممیزی. 1385).

کمبود: در خیار و طالبی اولین علایم کمبود نیتروژن روشنی رنگ و توقف رشد برگهاست. رنگ سبز طبیعی برگ­ها، روشن یا زرد می شود و در موارد کمبود شدید، تمام کلروفیل از بین می­رود. شاخه ها باریک شده و سخت و فیبری می­شوند. میوه های خیار مبتلا به کمبود رنگ روشن داشته و در محل گل، نوک آنها باریک می­شود. میوه های طالبی در صورت کمبود نیتروژن کوچک می­شود. عموما بیشتر مواقع در سبزیجات در اول بهار که بارندگی سنگین است کمبود نیتروژن ظاهر می­شود. چنین کمبودی ممکن است در مرحله رسیدن محصولات نیز دیده شود. زمانی که درجه حرارت سرد شب­ها تجمع کربوهیدرات ها را تسهیل کند اگر نیتروژن کافی فراهم باشد تولید محصول زیاد خواهد شد. بارندگی های شدید، نیترات خاک را از عمق ریشه شستشو می­دهد و در اعماق پایین پروفیل خاک تجمع می­دهد. پس از پایان فصل بارندگی، نیترات خاک به صورت گاز در آمده و از خاک خارج می شود. پس از پایان فصل بارندگی، خاک هایی که دچار شستشو شده اند میزان نیترات کمی در اختیار خواهند داشت (سیلسپور و ممیزی. 1385).

مواد آلی: زمانی که مواد آلی در خاک تجزیه می شوند اولین فرم معدنی نیتروژن که آزاد می شود آمونیم است. مواد آلی مثل کاه و کلش باعث کاهش فرم نیتراته در خاک می شوند (نسبت C/N  بالا دارند- برای تجزیه شدن نیتروژن خاک را مصرف می کنند). مواد گیاهی مثل گراس ها  باعث افزایش فرم معدنی نیتروژن به ویژه نیترات خاک می شوند(نسبت C/N  پایین دارند). یکی از بزرگترین منافع استفاده از کمپوست، کاهش مصرف آب مورد نیاز گیاه می باشد. حداکثر استفاده از ماده آلی زمانی حاصل می گردد که دو تا سه هفته قبل از کاشت دانه به خاک داده شود. در شرایط کشت و کار آبی که زمین پیوسته زیر کشت محصول می باشد، مقدار کمپوست مورد نیاز محصولاتی نظیر سبزیجات، 25 تن در هکتار برآورد شده است. در مناطقی که میزان بارندگی 1250 میلیمتر می باشد مقدار کمپوست مصرفی 5/12 تن در هکتار توصیه می شود و نواحی خشک (متوسط بارندگی حدود 500 میلیمتر) پنج تن در هکتار و در دیمزارها با مصرف 5/2 تن کمپوست در هکتار در سال می توان افزایش محصول معنی داری به دست آورد. نیمی از نیتروژن و پتاسیم و تمام فسفر کود اصطبلی در قسمت جامد آن متمرکز است. در صورت کمبود کود دامی یکی از بهترین راه های جبران تلفات مواد آلی خاک، دادن کود سبز است. در بیشتر مواقع از گیاهان خانواده بقولات به عنوان کود سبز استفاده می شود. غده های ریشه های یونجه حدود200 کیلوگرم در هکتار نیتروژن هوا را تثبیت می کنند و شبدر معمولا 100 تا 150 کیلوگرم و سویا نصف این مقدار راتثبیت می کند. کودهای سبز به دلیل دارا بودن رویش فوق العاده و ریشه های قوی می توانند مقدار زیادی از عناصر محلولی را که در شرایط عادی بر اثر شستشو به اعماق پایین خاک حرکت کرده اند جذب کنند همچنین این گیاهان قادرند از فسفات های غیر محلول، پتاسیم تثبیت شده و عناصر کم مصرف تا حد زیادی استفاده کنند. برگرداندن این گیاهان به خاک علاوه بر بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی و زیستی، سبب تسهیل آزاد شدن عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف می شود. در فصل بهار از آنجاییکه در جه حرارت هنوز زیاد نشده است، نیتروژن به آرامی از مواد آلی آزاد شده و به تدریج که هوا گرم می شود این فرایند شدت می یابد (سیلسپور و ممیزی. 1385).

کودهای فسفره

فسفر مهم ترین عنصر برای رشد اولیه گیاه می باشد و اکر به صورت نواری استفاده شود کارایی بیشتری دارد چرا که فسفر در خاک متحرک نیست (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). مصرف فسفر در خاک هایی که بیش از 15 میلی گرم در کیلوگرم فسفر قابل جذب دارند نتیجه ای را باعث نمی شود (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).برای آنکه فسفر قابل جذب خاک، یک کیلوگرم در هکتار افزایش یابد می بایست پنج تا ده کیلوگرم فسفر (P₂O₅) به خاک شنی لومی یا لومی شنی اضافه شود. در حالی که در خاک های لوم و لومی رسی دوازده کیلوگرم فسفر(P₂O₅) در هکتار می بایست به خاک اضافه شود تا میزان فسفر قابل جذب خاک یک کیلوگرم در هکتار افزایش یابد (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). زمانی که کودهای فسفره محلول در آب به خاک اضافه می شوند بلافاصله با خاک واکنش می دهند و به فرم های نامحلول تبدیل می شوند. تنها جزء کوچکی از فسفر کودی به صورت محلول باقی می ماند(سیلسپور و ملاحسینی. 1384). در خاک هایی که مقدار فسفر قابل استفاده آنها بیش از 20 میلی گرم در کیلوگرم است از مصرف کودهای فسفری پرهیز گردد (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). تا حد ممکن از مصرف کودهای فسفاتی کادمیم دار به خصوص در مناطق شمال کشور پرهیز گردد (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).         

سوپر فسفات

هزینه ساخت سوپر فسفات تریپل (غلیظ) بیش از نوع معمولی است، اما بالا بودن عیار فسفر باعث کاهش میزان مصرف، کاهش هزینه حمل و نقل شده که هزینه بیشتر آن را توجیه می کند. استفاده از انواع سوپر فسفات بستگی به ملاحضات اقتصادی (مثل قیمت مواد اولیه، هزینه حمل و نقل و مقدار مصرف) دارد. سوپر فسفات تریپل (غلیظ)، در شرایط کشور بهتر از فسفات آمونیم است. به این سوپر فسفات از آن جهت تریپل (غلیظ) می گویند که فسفر محلول آن تقریبا سه برابر سوپر فسفات ساده است. سوپر فسفات کود اسید زا است ولی اسیدزایی آن در مقایسه با کودهای ازته ناچیز است. در خاک آهکی مصرف فسفات تقریبا تاثیری در پ­هاش خاک ندارد (مقدار کلسیم آزاد و تبادلی آنها بسیار زیاد است)، ولی در خاک خنثی و کمی اسیدی این کود تا حدودی روی پ­هاش خاک اثر کاهنده دارد. قبلا سوپر فسفات ساده به عنوان یکی از پر مصرف ترین کودهای فسفری جهان بود ولی در حال حاضر بزرگترین رقم مصرف کود فسفری، سوپر فسفات تریپل است (ملکوتی، م. ج. 1378).

فسفات آمونیم

مزایا: درجه حلالیت در آب ارتو و پلی فسفات آمونیم بیشتر از سوپر فسفات ها، عیار بالای مواد غذایی، تمایل کم به جذب رطوبت و کلوخه ای شدن، امکان تولید به شکل دانه ای، حلالیت بسیار در آب، در دسترس بودن به صورت مایع و تعلیقی (ملکوتی، م. ج. 1378).

معایب: در جامعه ما آمونیم موجود در آن مسئله را پیچیده کرده و مصرف آن را بیهوده افزایش داده است. در خاک های سرد به دلیل پایین بودن سرعت تجزیه آبی، پلی فسفات ها نامرغوب تر از ارتوفسفات ها می باشند (ملکوتی، م. ج. 1378).

اسید ارتو فسفریک

معایب: اثر خورندگی شدید دارد و در نتیجه حمل و نقل آن دشوار می باشد و به هنگام مصرف به دستگاه های ویژه­ای احتیاج دارد (ملکوتی، م. ج. 1378). 

ارزیابی قابلیت جذب کودهای فسفاته در خاک های آهکی: برای شناسایی و طبقه بندی کیفی کودهای فسفاته، عامل حلالیت در سیترات آمونیم خنثی یا قلیایی ملاک قرار می گیرد (البته در برخی موارد نیز از حلالیت در آب استفاده می گردد). مقدار فسفاتی که طی 24 تا 48 ساعت پس از افزودن کود فسفاته جذب می شود، فسفات قابل دسترس و بقیه را که در مدت زمان بسیار طولانی به حالت تعادل می رسد، فسفر غیر قابل دسترس می نامند. نتیج یک تحقیق 25 ساله در سال 1984 مشخص کرد خاکی که فسفر قابل دسترس آن فراوان باشد گیاه برای تولید حداکثر تلاش نمی نماید تا از فسفر غیر قابل دسترس استفاده کند و سعی می نماید تمام فسفر مورد نیازش را از کود فسفاته تازه داده شده تامین نماید ولی برای همان گیاه با همان حداکثر تولید، اگر فسفر قابل دسترس کمتر باشد گیاه برای جذب فسفر مورد نیاز، با فعالیت زیاد از منبع فسفر غیر قابل دسترس استفاده و نیاز خود را از این منبع غیر قابل استفاده تامین می نماید. آزاد شدن فسفر در خاک های آهکی در مقایسه با خاک های اسیدی پنج بار سهل تر صورت می گیرد و وارد فاز محلول خاک می گردد. لذا در خاک با مقدار فسفر قابل استفاده بیش از 140 میلیگرم در کیلوگرم نباید کود فسفاته زیاد مصرف گردد چراکه مصرف زیاد این کود، علاوه بر داشتن کادمیم، مزاحمتی برای جذب روی در محصولات زراعی ایجاد می نماید (علایم کمبود روی در برخی مزارع غلات غرب کشور و درختان میوه دزفول موید این مطلب است) (ملکوتی، م. ج. 1378).

کود های پتاسیمی

برای افزایش یک کیلوگرم در هکتار پتاسیم (K) خاک، دو تا شش کیلوگرم در هکتار پتاسیم (K₂O) مورد نیاز است (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). مصرف پتاسیم در پاییز در خاک های رسی برای آنکه ظرفیت تثبیت چنین خاک هایی را پر کند توصیه می شود. مصرف پاییزه پتاسیم در خاک های لومی شنی، شنی یا خاک های آلی توصیه نمی شود چرا که بارندگی های زمستانه به راحتی باعث شستشوی کود می شود (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). در سبزی هایی که قسمت اعظم اندام های آن برداشت می شود (کرفس، کلم، کاهو) برداشت پتاسیم شدیدتر است (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). در خاک هایی که مقدار پتاسیم قابل استفاده آنها کمتر از 250 میلی گرم در کیلوگرم خاک باشد از کود پتاسیم استفاده شود (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).

کودهای میکرو

عناصر کم مصرف نباید با حشره کش ها، قارچ کش ها و علف کش ها ترکیب شود، مگر اینکه کارخانه های سازنده، ترکیب آنها را با عناصر کم مصرف توصیه نماید (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). کمبود عناصر ریز مغذی به ویژه روی به دلایل متعدد از جمله آهکی بودن خاک های کشاورزی (پ هاش بالای خاک)، وجود یون بیکربنات در آب های آبیاری، افت کیفیت آب آبیاری به علت افزایش شوری ناشی از تشدید خشکسالی های پی در پی، کمی مواد آلی خاک های زراعی، مصرف نامتعادل کود به ویژه مصرف بی رویه کودهای فسفاته و ازته و عدم مصرف کودهای محتوی عناصر ریز مغذی به ویژه سولفات روی عمومیت دارد (ملکوتی و همکاران. 1383 ص188). نتايج تحقيقات متعدد بر روی محلول پاشی عناصر میکرو نشان داده است که تغذیه برگی جانشین مناسبی برای مصرف خاکی کود نخواهد بود. روش محلول پاشی عناصر ریز مغذی به عنوان یک کار تکمیلی در دوره های بحرانی کمبود می باشد.

منگنز: شایع ترین کمبود ریز مغذی ها در سبزی ها، منگنز می باشد (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).

بر: بور در خاک سریع حرکت می کند و به آسانی شسته می شود (سیلسپور و ملاحسینی. 1384). ترک خوردگی پوست درخت و چوب پنبه­ای شدن داخلی و بیرونی بافت میوه به علاوه اختلال در نقش پکتات کلسیم و عدم استحکام لازم دیواره از نشانه های کمبود بر در گیاه است (ملکوتی و همکاران. 1383. ص189).

مولیبدن: کمبود مولیبدن در خاک هایی با پ هاش پایین تر از 5/5 رخ می دهد. آهن قابل جذب بالا در خاک به کمبود مولیبدن می انجامد (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).محلول پاشی موثرترین راه جلوگیری از کمبود مولیبدن در گیاه است (سیلسپور و ملاحسینی. 1384).

منابع مورد استفاده

سیلسپور، م.، م. ح، ممیزی. 1385. مدیریت مصرف نیتروژن در محصولات سبزی و صیفی. انتشارات مرز دانش. چاپ اول. 138 صفحه.

سیلسپور، م.و و ملاحسینی، ح. 1384. تولید پایدار، ارتقای عملکرد و بهبود کیفیت با مدیریت مصرف بهینه کود در     محصولات سبزی و صیفی. موسسه تحقیقات خاک و آب. نشریه فنی شماره 486. انتشارات سنا. 38 صفحه.

ملکوتی، محمد جعفر. 1378. کشاورزی پایدار و افزایش عملکرد با بهینه سازی مصرف کود در ایران. نشر آموزش        کشاورزی. چاپ دوم. 460 صفحه.

ملکوتی، م.ج.، ا. بای بوردی.، و س.ج. طباطبایی. 1383. مصرف بهینه کود گامی موثر در افزایش عملکرد، بهبود   کیفیت و کاهش آلاینده­ها در محصولات سبزی و صیفی و ارتقای سطح سلامت جامعه. نشر علوم کشاورزی. چاپ اول. 338 صفحه.

ملکوتی، م.ج.، ا. نوری.، س. سماوات.، و م. بصیرت. 1384. الف. علل تجمع نیترات در سبزی­های میوه­ای (خیار، گوجه­فرنگی و ...) و روش­های کنترل آن. انتشارات سنا. چاپ اول. شماره 414. 20 صفحه.

ملکوتی، م.ج.، ف. مشیری.، . م. نبی­غیبی. 1384. ب. حد مطلوب غلظت عناصر غذایی در خاک و برخی از محصولات زراعی و باغی. انتشارات سنا. چاپ اول. شماره 407. 16 صفحه.